Chandrayaan – 3 : प्रज्ञान रोव्हर १४ दिवसांत काय शोधणार? जाणून घ्या…

चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर सॉफ्ट लँडिंग केल्यामुळे भारत असे करणारा जगातील पहिला देश बनला आहे. Chandrayaan – 3 मोहिमेचा मुख्य उद्देश चंद्रावर सॉफ्ट लँडिंगच्या तंत्रज्ञानाची चाचणी आणि प्रात्यक्षिक हा होता. या उद्देशात भारताला यश आले आहे. आता चंद्रावरील विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हर एका चंद्र दिवसासाठी म्हणजेच पृथ्वीच्या 14 दिवसांसाठी सक्रिय करण्यात आले आहेत.

काय शोधणार प्रज्ञान रोव्हर?

जीवसृष्टीने भरलेले पृथ्वीसारखे ग्रह शोधण्याचा प्रयोग

चंद्रयानामध्ये स्पेक्ट्रो-पोलरीमेट्री नावाचे उपकरण आहे. त्याला SHAPE असे नाव देण्यात आले आहे, म्हणजेच राहण्यायोग्य प्लॅनेट अर्थची स्पेक्ट्रो-पोलरीमेट्री. SHAPE पृथ्वीवरून येणाऱ्या प्रकाशाचा अभ्यास करेल. ज्या खगोलीय पिंडांवर जीवसृष्टी आहे आणि बाकीच्या पिंडांतून येणारा प्रकाश यांच्या स्पेक्ट्रममध्ये काय फरक आहे हे शोधणे हा त्याचा उद्देश आहे. हा प्रयोग खगोलशास्त्रासाठी खूप महत्त्वाचा आहे, कारण याद्वारे पृथ्वीसारख्या ग्रहांच्या शोधात खूप मदत होणार आहे. त्याच्या यशामुळे भारत अमेरिकेची अंतराळ संस्था नासा आणि युरोपियन स्पेस एजन्सीच्या रांगेत उभा राहील.

पृथ्वी आणि चंद्र यांच्यातील नेमक्या अंतराची माहिती

LASER Retroreflector Array नावाचे महत्त्वाचे उपकरण Chandrayaan – 3 मध्ये बसवले आहे, जे पृथ्वी आणि चंद्र यांच्यातील नेमके अंतर किती आहे याची माहिती सतत देत असते. अमेरिकन स्पेस एजन्सी ‘नासा’ने त्याची रचना केली आहे. आपापल्या परिभ्रमणामुळे पृथ्वी आणि चंद्र यांच्यातील अंतर वाढत-कमी होत राहते. या लेझरच्या मदतीने चंद्राची कक्षा आणि त्याचा पृथ्वीवर होणारा परिणाम याबाबत माहिती मिळवता येणार आहे. यामुळे समुद्राच्या भरतीचा अंदाज घेणे आणि किनारी भागातील वातावरण समजून घेणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करणे सोपे होईल.

(हेही वाचा Chandrayaan – 3 : आपण खर्‍या अर्थाने मामाच्या गावाला पोहोचलो…)

चंद्राची माती उपयुक्त आहे की नाही

प्रज्ञान रोव्हर चंद्राच्या पृष्ठभागावरून मातीदेखील गोळा करेल. अल्फा पार्टिकल एक्स-रे स्पेक्ट्रोमीटर आणि लेझर इंड्युस्ड ब्रेकडाऊन स्पेक्ट्रोमीटर ही चंद्राच्या मातीची चाचणी करण्यासाठी रोव्हरवरील सर्वात महत्त्वाची दोन उपकरणे आहेत. चंद्राच्या मातीची चाचणी केल्यावर चंद्र खरोखर किती जुना आहे आणि कालांतराने तो कसा बदलला हे स्पष्ट होईल. हे पृथ्वीसह आपल्या संपूर्ण सौर मंडळाच्या जन्माचे रहस्य उघडण्यात मदत करू शकते.

तरंगणाऱ्या तेजस्वी वायूचा अभ्यास करेल

चांद्रयान-3 ने RAMBHA म्हणजेच रंभा आणि Langmuir Probe म्हणजेच (LP) नावाची दोन विशेष उपकरणे चंद्रावर नेली आहेत. ही उपकरणे चंद्राच्या पृष्ठभागावरील प्लाझ्मा हालचालींचा अभ्यास करतील. पदार्थाच्या तीन अवस्था आहेत हे आपल्या सर्वांना माहीत आहे. घन, द्रव आणि वायू. प्लाझ्मा ही एक प्रकारे पदार्थाची चौथी अवस्था आहे. ही पदार्थाची अत्यंत उष्ण अवस्था आहे. ती इतकी गरम आहे की त्या पदार्थाच्या अणूंमधून इलेक्ट्रॉन बाहेर फेकले जातात. इलेक्ट्रॉन सोडल्याबरोबर, हा अतिउष्ण पदार्थ चार्ज असलेल्या वायूमध्ये बदलतो. त्यांना आयनीकृत वायू म्हणतात. हा वायू अंधारात तरंगणाऱ्या किंवा नाचणाऱ्या प्रकाशासारखा दिसतो.

उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवाजवळ आकाशात निळे आणि पिवळे प्रकाश नृत्य अनेकदा दिसतात. त्यांना तेजोमेघ म्हणतात. हे चार्ज केलेले आयन वायूंशिवाय दुसरे काहीही नाहीत. दुर्बिणीद्वारे दिसणारे 99% विश्वदेखील या आयन वायूंमुळे दृश्यमान आहे. चार्ज होत असल्याने प्लाझ्मा इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक लहरींमुळे खूप प्रभावित होतो. मानवाला चंद्राला दीर्घ अंतराळ प्रवासाचे स्थानक बनवायचे आहे, अशा परिस्थितीत चंद्राच्या पृष्ठभागावरील प्लाझ्मापासून मानव आणि त्यांच्या उपकरणांना किती धोक्याचा सामना करावा लागतो आणि ते कसे टाळता येईल हे चांद्रयान शोधून काढेल. त्यामुळे हे शोधणे शक्य आहे माणूस या ग्रहावर दीर्घकाळ राहू शकतो की नाही. चंद्र इतर ग्रहांच्या प्रवासासाठी आधार म्हणून वापरला जाऊ शकतो की नाही. तिथून इतर ग्रहांवरची कोणतीही मोहीम सुरू होऊ शकते किंवा सुरू होणार नाही.

चंद्रावरील कंपनांची माहिती

Chandrayaan – 3 ने आपल्यासोबत ILSA हे विशेष साधन घेतले आहे, म्हणजेच चंद्र भूकंपीय हालचालींसाठीचे साधन. हे चंद्राच्या पृष्ठभागावर होणाऱ्या कंपनांची माहिती गोळा करेल, असे मानले जाते की चंद्र पृथ्वीपेक्षा 1000 पट अधिक स्थिर आहे. ILSA चा अभ्यास केल्यानंतर चंद्रावरील जीवनाच्या शक्यता उघड होतील. चंद्राच्या पृष्ठभागावर LIGO म्हणजेच लेझर इंटरफेरोमीटर ग्रॅव्हिटेशनल वेव्ह ऑब्झर्व्हेटरी सेट करणे हेदेखील त्याचे एक उद्दिष्ट आहे. जे चंद्रावर कृष्णविवर किंवा न्यूट्रॉनच्या टक्करमुळे निर्माण होणाऱ्या गुरुत्वीय लहरींचा अभ्यास करेल.