टिळक स्मारक रंग मंदिर हे पुण्यातल्या (Tilak Smarak Mandir Pune) सदाशिव पेठेच्या परिसरात असलेलं एक सभागृह आहे. टिळक स्मारक संकुलात एक थिएटर आहे. हे थिएटर लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांना समर्पित आहे. यामध्ये कलाकार गोपाळ देउस्कर यांनी टिळकांच्या जीवनावर आधारित असलेल्या भित्तिचित्रांची मालिका दाखविणाऱ्या सभागृहाचाही समावेश आहे. आज टिळक स्मारक रंग मंदिरात वेगवेगळे कार्यक्रम आणि प्रदर्शने आयोजित केले जातात.
‘गढी’ म्हणजे काय?
गढी म्हणजे एक लहान वाड्यासारखी रचना असलेलं घर होय. गढी ने भारतीय इतिहासात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. काही संस्थानांमध्ये राजाच्या काळात गढी ही स्थानिक राजघराण्यांची निवासस्थानं होती. एखाद्या प्रदेशाच्या कारभारासाठी गढ्यांचा उपयोग केंद्रबिंदू म्हणूनही केला जात असे आणि त्याप्रमाणे ते सामान्यतः त्या गढ्या प्रदेशाच्या मध्यभागी असत. पुण्यात तीन गढ्या आहेत. यातील पहिली गढी किल्ले हिसार ही आहे. हा छोटासा किल्ला १३५० च्या आसपास बांधला गेला होता. त्याचं ठिकाण सध्या कसबा पेठेत आहे.
(हेही वाचा – Jammu and Kashmir मध्ये एक दहशतवादी ठार; चकमकीत DCP आणि ASI जखमी, हेड कॉन्स्टेबल हुतात्मा)
दुसरी गढी कसबे, पुणे येथे आहे. १५०० नंतर संपूर्ण शहर एका मोठ्या आणि मजबूत तटबंदीने वेढले गेले आणि त्याला भुईकोट किल्ल्याचे स्वरूप दिले. पुण्यातली तिसरी जगप्रसिद्ध गढी म्हणजे हा पेशव्यांच्या काळातला शनिवारवाडा होय. पुण्यातल्या चौथ्या आणि सर्वात लहान गढीला इतिहासात फारसं महत्त्व दिलं गेलं नाही. तिचा कुठे उल्लेखही आढळत नाही.पण तरीही आजही या गढीचा काही भाग भक्कमपणे उभा आहे.
ही छोटीशी गढी म्हणजे एक “जिवंत किल्ला” आहे. इथे पुण्यातल प्रसिद्ध सदर कुटुंबाचे सध्याचे निवासस्थान आहे. या गढीला खरे तर “महाराज पंडितांची गढी” असं म्हणतात. तसं असलं तरीही या गढीच्या मालकांनी त्याचे मूळ नाव बदलून “टिळक स्मारक मंदिर” (Tilak Smarak Mandir Pune) ठेवण्याचा विचार केला. पंडित घराणे हे महाराष्ट्रातले सर्वात जुने आणि लोकप्रिय वंशांपैकी एक आहे. श्री. सिद्धेश्वर महाराज हे या घराण्याचे प्रमुख होते. त्यांच्या विद्येची कबुली देण्यासाठी कोल्हापूरच्या छत्रपतींनी त्यांना “राजगुरू” आणि “पंडित” या पदवीने सन्मानित केले होते.
(हेही वाचा – Haryana Election 2024: अयोध्येतील पराभवानंतर अमित शहांची प्रतिक्रिया पहिल्यांदाच समोर आली; हरियाणामधून केलं मोठं विधान )
पंडित गढीची वास्तुकला
गढीचं मुख्य प्रवेशद्वार पूर्वाभिमुख आहे. गढीला चार कोपऱ्यात चार अष्टकोनी बुरुज आहेत. त्या बुरुजांमध्ये १५ फूट उंच विटांची कमानी बांधलेली भिंत आहे. या स्थापत्यशैली वरून असं म्हटलं जाऊ शकतं की, पंडित गढी पेशव्यांच्या काळात बांधली गेली होती. नंतर गादीची सर्व आवश्यक डागडुजी करून येथे एक सुंदर वाडा बांधला गेला. त्या वाड्याच्या भक्कम तटबंदी ह्या लक्षवेधी होत्या. तिथे पाण्याचे तलाव आणि कारंजेही होते.
१९२० साली लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक (Bal Gangadhar Tilak) यांनी अखेरचा श्वास घेतला आणि जगन्नाथ महाराज पंडित यांनी त्यांचा वाडा टिळकांच्या स्मारकासाठी दान केला. त्यानंतर त्यांनी या गढीला लागूनच नवीन घर बांधलं. त्यांचे नातेवाईक आजही याच ठिकाणी राहतात. तेव्हापासून “महाराज पंडितांची गढी” ही” टिळक स्मारक मंदिर” (Tilak Smarak Mandir Pune) म्हणून ओळखली जाऊ लागली.
हेही पहा –
Join Our WhatsApp Community