राजकारणात काहीही घडू शकते, यावर आता नेतेही उघडपणे बोलत आहेत. राजकारणात कोणीही कायमचा मित्र किंवा शत्रू नसतो. राजकारणातील डावपेच आता नेत्यांचा मंत्र बनला आहे. जनता दल युनायटेडचे नेते नितीश कुमार आणि राष्ट्रवादी काँग्रेसचे नेते शरद पवार यांचा राजकीय कार्यकाळ याच मंत्राने भरलेला आहे. दोन्ही नेते कधी कोणाशी युती करतील आणि कधी कुणाशी संबंध तोडतील, याचा कुणी अंदाज बांधू शकत नाही. दोन्ही नेत्यांमधील साम्य दाखवणारा हा स्वभाव आहे. नितीशकुमार आणि शरद पवार यांच्यात सत्तेसाठी राजकीय भूमिका बदलणे हा समान गुण मानला जातो.
काँग्रेसपासून फारकत घेणा-या शरद पवारांच्या अशा डावपेचांचा खेळ बराच काळ चालला आहे, तर नितीशकुमार कधी राष्ट्रीय जनता दल (आरजेडी) सोबत असतील आणि कधी भारतीय जनता पक्ष (भाजप) यांच्यासोबत असतील हे सांगणे कठीण आहे. नितीशकुमार आता जनता दल युनायटेडच्या बाणाने भाजपला घायाळ करत आहेत आणि राष्ट्रीय जनता दलाच्या कंदिलात सत्तेचे इंधन भरत आहेत.
सत्तेसाठी शरद पवारांनी कधी बदलल्या होत्या राजकीय भूमिका?
- 44 वर्षांपूर्वी शरद पवारांनी असाच डाव खेळला होता, 1978 मध्ये काँग्रेसच्या तत्कालीन मुख्यमंत्रीपदाचा त्याग करावा लागला. शरद पवार 1978 मध्ये काँग्रेसचे 38 आमदार वेगळे झाले होते. त्यांनी ‘समांतर काँग्रेस’ची स्थापना केली. ज्यामध्ये जनता पक्ष, कम्युनिस्ट पक्ष आणि शेतकरी कामगार पक्ष सामील झाले आणि युती केली, ज्याला ‘प्रोग्रेसिव्ह डेमोक्रॅटिक फ्रंट’ असे नाव देण्यात आले. याच आघाडीच्या बळावर शरद पवार १८ जुलै १९७८ रोजी वयाच्या ३८ व्या वर्षी मुख्यमंत्री झाले. शरद पवारांचे पुरोगामी लोकशाही आघाडीचे सरकार १८ महिन्यांत पडले.
- सत्तेशिवाय शरद पवार तब्बल ६ वर्षे विरोधी पक्षात राहिले आणि नंतर त्यांनी डावपेच बदलले. शरद पवार 7 डिसेंबर 1986 रोजी काँग्रेस पक्षात परतले आणि राजीव गांधींच्या कृपेचा तसेच वसंतदादा पाटील आणि मुख्यमंत्री शंकरराव चव्हाण यांच्यातील शीतयुद्धाचा फायदा घेत, शरद पवार 26 जून 1988 रोजी दुसऱ्यांदा मुख्यमंत्री झाले. यानंतर पवार आणखी दोनदा मुख्यमंत्री झाले, पण पूर्ण पाच वर्षांचा कार्यकाळ पूर्ण करू शकले नाहीत.
(हेही वाचा बिहारमध्ये कुमारांची सत्तापालट ‘निती’, कसा असेल नव्या सरकारचा ‘तेजस्वी’ फॉर्म्युला?)
- शरद पवार राज्य आणि केंद्र सरकारमध्ये मंत्री राहिले, 1998 मध्ये सोनिया गांधी यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाची सूत्रे हाती घेतली. मार्च 1999 मध्ये, भारतीय जनता पक्षाने अटल बिहारी यांच्या नेतृत्वाखाली सरकार स्थापन केले, परंतु एआयडीएमकेच्या नेतृत्वाखाली जे. जयललिता यांनी पाठिंबा काढून घेतल्याने सरकार पडले. या परिस्थितीत, काँग्रेसने सरकार स्थापनेचा दावा केला, ज्यामध्ये मुलायम सिंह यादव यांनी परदेशी मूळचा मुद्दा उपस्थित करत सोनिया गांधींना पाठिंबा न देण्याची घोषणा केली. 15 मे 1999 रोजी झालेल्या काँग्रेस कार्यकारिणीच्या बैठकीत सोनिया गांधी यांना पंतप्रधान करण्याच्या निर्णयाला शरद पवार यांनी विरोध केला आणि भारतात जन्मलेल्या व्यक्तीला पंतप्रधान करण्यात यावे, अशी भूमिका मांडली. पंतप्रधानपदाचे स्वप्न पाहणाऱ्या शरद पवारांनी काँग्रेसला दुसऱ्यांदा धक्का दिला. 25 मे 1999 रोजी शरद पवार, पीए संगमा आणि तारिक अन्वर यांनी राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी नावाचा स्वतःचा पक्ष स्थापन केला.
- सोनिया गांधींच्या परदेशी वंशाच्या मुद्द्यावरून काँग्रेसविरोधात बंडखोरी करणाऱ्या शरद पवारांनी 1999 साली पुन्हा त्याच काँग्रेसशी युती केली. भाजप आणि शिवसेनेने काँग्रेससोबत युती करून सरकारला सत्तेतून हटवून विलासराव देशमुख यांच्या मुख्यमंत्रीपदाखाली सरकार स्थापन केले, ज्यामध्ये राष्ट्रवादीचे नेते छगन भुजबळ यांना उपमुख्यमंत्री करण्यात आले.
- ऑक्टोबर २०१९ मध्ये जेव्हा भाजप आणि शिवसेनेमध्ये फूट पडली, तेव्हा राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचे (NCP) अध्यक्ष शरद पवार यांनी रिमोट कंट्रोलची भूमिका बजावली होती. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्यावर नेहमीच निशाणा साधणाऱ्या शरद पवार यांनी बाळासाहेब ठाकरे यांचे पुत्र उद्धव ठाकरे यांना पुढे करून महाविकास आघाडीच्या रूपाने राष्ट्रवादी काँग्रेस आणि काँग्रेससोबत आघाडी करून राज्य सरकार स्थापन केले.
(हेही वाचा आजही 5 रुपयांत कसा मिळतो Parle-G चा पुडा? अशी आहे Genius स्ट्रॅटेजी)
नितीश कुमारांनी सत्तेसाठी कधी बदलले राजकीय रंग?
सत्ता मिळवण्यासाठी सोबती बदलण्यासाठी सदैव तत्पर असणे, अशी स्थिती आता नितीशकुमारांचीही झाली आहे. गेल्या 22 वर्ष 6 महिन्यांत आठव्यांदा ते मुख्यमंत्री होऊ शकतात. त्यांचे राजकीय डावपेच महाराष्ट्रातील शरद पवार यांच्यापेक्षा कमी परिणामकारक नाही. त्यांची राजकीय खेळी अशी आहे की त्यांना रंग बदलू सरडा म्हटले तरी चुकीचे ठरणार नाही. आतापर्यंत नितीश कुमार यांनी चार वेळा राजकीय भूमिका बदलली आहे, त्यासाठी चक्क जेडीयूचे संस्थापक सदस्य शरद यादव यांनीही बाहेरचा रस्ता दाखवण्यात त्यांनी कोणतीही कसर सोडली नाही. या सगळ्यानंतरही त्यांचे नाव ‘मिस्टर क्लीन’ म्हणून ओळखले जाते.
- नितीश कुमार 1974 पासून जयप्रकाश नारायण यांच्या आंदोलनाशी जोडले गेले होते. 1977 मध्ये राजकीय कारकिर्दीला सुरुवात केल्यानंतर ते 1985 मध्ये पहिल्यांदा हरनौत येथून आमदार झाले. नितीशकुमार यांनी राजकीय डावपेचांचा पहिला धक्का लालूप्रसाद यादव यांना दिला. दोन्ही नेते त्यावेळी जनता दलात होते. 1994 मध्ये नितीश कुमार यांनी लालू प्रसाद यादव यांना विरोध करत जॉर्ज फर्नांडिस यांच्यासोबत समता पक्षाची स्थापना केली. 2003 मध्ये समता पक्षाचे जनता दल (युनायटेड) मध्ये विलीनीकरण झाले. त्यावेळी शरद यादव जनता दल युनायटेडचे (जेडीयू) अध्यक्ष होते आणि नितीश कुमार मुख्यमंत्रीपदाचे उमेदवार होते. जेडीयू यावेळी भाजपच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी (एनडीए) सोबत होती.
- 2013 मध्ये नितीश कुमार यांनी लोकसभा निवडणूक प्रचार समितीचे अध्यक्ष बनल्यानंतर एनडीएशी संबंध तोडले. भाजप आणि जेडीयूचा हा संबंध 17 वर्षे टिकला. हे दोन्ही पक्ष 1998 मध्ये पहिल्यांदा एकत्र आले होते.
(हेही वाचा ‘तेव्हा मी येणार नाही’, मंत्रिमंडळ विस्तारानंतर फडणवीसांचे मिश्कील विधान)
- 2015 मध्ये नितीश कुमार यांनी पुन्हा लालू प्रसाद यादव यांच्याशी हातमिळवणी केली. नितीशकुमार यांनी जेडीयू, राष्ट्रीय जनता दल आणि काँग्रेससोबत महाआघाडी केली आणि ते मुख्यमंत्री झाले. मात्र 26 जुलै 2017 रोजी आपल्या पदाचा राजीनामा दिला. यासह महाआघाडीचाही अंत झाला. नितीश कुमारांच्या या कृतीने मोठा भाऊ लालू प्रसाद यादव नाराज झाले, त्यावेळी नितीश कुमार यांना ‘पल्टू राम’ असे नवीन नाव देण्यात आले.
- 27 जुलै 2017 रोजी नितीश कुमार यांनी भारतीय जनता पक्षासोबत सरकार स्थापन केले.
- 2017 मध्ये महाआघाडी तोडल्यामुळे संतप्त झालेल्या शरद यादव यांनी नितीश कुमार यांच्या भाजपसोबत जाण्याच्या निर्णयाला स्पष्टपणे विरोध केला. त्यामुळे जेडीयूचे राष्ट्रीय अध्यक्ष नितीश कुमार यांनी शरद यादव यांची पक्षातून हकालपट्टी केली.
- 2020 च्या विधानसभा निवडणुकीत भाजपचे 74 आणि JDU चे 43 आमदार निवडून आले. त्यानंतरही भाजपने नितीशकुमार यांना मुख्यमंत्री केले. हे सर्व मागे ठेवून, नितीश कुमार यांनी 9 ऑगस्ट 2022 रोजी राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी (NDA) सोबतचे संबंध तोडले आणि सत्तेचा जुना मित्र असलेल्या राष्ट्रीय जनता दल (RJD) सोबत पुन्हा एकदा सरकार स्थापन करण्याची घोषणा केली.