दीपक कैतके
आज १४ एप्रिल, भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (Dr Babasaheb Ambedkar) यांची जयंती. हा दिवस त्यांच्या अतुलनीय योगदानाची आठवण करून देतो, तसेच स्वातंत्र्यसेनानी विनायक दामोदर सावरकर (Veer Savarkar) यांच्यासारख्या थोर व्यक्तिमत्त्वांशी त्यांच्या विचारातील साम्यतेचा विचार करण्याची संधी देतो. सावरकर आणि आंबेडकर हे दोन महान नेते भारतीय इतिहासात आपल्या क्रांतिकारी विचार आणि कार्यासाठी अजरामर आहेत. त्यांचे मार्ग आणि ध्येय वेगळे असले, तरी राष्ट्रीयत्व, सामाजिक सुधारणा आणि मानवी हक्क यांच्या संदर्भात त्यांच्या दृष्टिकोनात आश्चर्यकारक साम्यता दिसते. विशेष म्हणजे, या दोन्ही नेत्यांना काँग्रेस पक्षाकडून सातत्याने विरोध आणि अवहेलना सहन करावी लागली, तरीही त्यांनी आपली ध्येये अडथळ्यांवर मात करत साध्य केली. (Ambedkar Jayanti 2025)
(हेही वाचा – Mehul Choksi Arrested : सीबीआयच्या प्रयत्नांना अखेर यश ! आरोपी मेहुल चोक्सीला भारतात कधी आणणार?)
सावरकरांनी सशस्त्र क्रांतीद्वारे ब्रिटिश सत्तेला आव्हान दिले, तर आंबेडकरांनी बौद्धिक आणि सामाजिक क्रांतीच्या मार्गाने देशाच्या प्रगतीसाठी कार्य केले. सावरकरांचा ‘हिंदुत्वा’चा विचार राष्ट्रीय एकतेवर आधारित होता, तर आंबेडकरांनी जातीच्या बंधनातून मुक्त समाज रचून एकसंध राष्ट्राची कल्पना मांडली. दोघेही भारताला स्वयंपूर्ण आणि शक्तीशाली राष्ट्र बनवू इच्छित होते. मात्र, काँग्रेसने सावरकरांना ‘कट्टरवादी’ ठरवून त्यांच्या स्वातंत्र्यलढ्याला कमी लेखले, तर आंबेडकरांना दलितांचे नेते म्हणून मर्यादित ठेवण्याचा प्रयत्न केला. काँग्रेसच्या या दुटप्पी धोरणांमुळे दोन्ही नेत्यांना आपला लढा स्वतंत्रपणे लढावा लागला.
सावरकर आणि आंबेडकरांनी समाजातील जुनाट रूढींविरुद्ध ठामपणे लढा दिला. सावरकरांनी अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी आणि हिंदू समाजात समानतेच्या तत्त्वासाठी आंदोलने केली. रत्नागिरीतील (Ratnagiri) पतित पावन मंदिरात दलितांना प्रवेश मिळवून देणे हे त्यांचे ऐतिहासिक कार्य आहे. दुसरीकडे, आंबेडकरांनी महाडच्या चवदार तळ्याच्या सत्याग्रहासारख्या आंदोलनांद्वारे दलित समाजाच्या उत्थानासाठी आयुष्य वाहिले. दोघांनीही सामाजिक विषमता नष्ट करण्याचे ध्येय ठेवले. काँग्रेसने मात्र या दोन्ही नेत्यांच्या सामाजिक सुधारणांना पाठिंबा देण्याऐवजी त्यांना राजकीयदृष्ट्या कोंडीत पकडण्याचा प्रयत्न केला, विशेषतः आंबेडकरांना स्वतंत्र निवडणूक मतदारसंघाच्या मागणीत अडकवले.
सावरकरांनी आपल्या साहित्यातून आणि कार्यातून स्त्रियांच्या स्वातंत्र्याचा पुरस्कार केला, तर आंबेडकरांनी भारतीय राज्यघटनेत लिंगभेद नष्ट करणाऱ्या तरतुदींद्वारे स्त्रियांना समान हक्क दिले. दोघांनीही स्त्रियांचे सामाजिक स्थान उंचावण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले. याही बाबतीत काँग्रेसचा दृष्टिकोन संथ आणि ढोंगी राहिला, ज्यामुळे या नेत्यांना स्वतंत्रपणे लढावे लागले.
सावरकरांनी धार्मिक रूढींविरुद्ध वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा पुरस्कार केला, तर आंबेडकरांनी बौद्ध धम्म स्वीकारताना तर्कशुद्ध आणि मानवतावादी विचार मांडला. दोघांनीही अंधश्रद्धांना समाजाच्या प्रगतीसाठी हानीकारक ठरवले. काँग्रेसने मात्र धार्मिक आणि सामाजिक रूढींना खतपाणी घालणारी भूमिका घेतली, ज्याचा या दोन्ही नेत्यांनी विरोध केला.
बाबासाहेबांच्या जयंतीच्या निमित्ताने आपण सावरकर आणि आंबेडकर यांच्या कार्याची उजळणी करतो. त्यांचे विचार आजही सामाजिक समता आणि राष्ट्रीय एकतेच्या दिशेने मार्गदर्शन करतात. दोन्ही नेत्यांनी काँग्रेसच्या विरोधाला न जुमानता समाजाला प्रगतीच्या वाटेवर नेले. आजच्या काळात, जेव्हा सामाजिक आणि राजकीय आव्हाने वाढत आहेत, तेव्हा त्यांच्या विचारांचा अभ्यास आणि अंमलबजावणी अधिक महत्त्वाची आहे.
सावरकरांनी ‘हिंदुत्वा’च्या माध्यमातून राष्ट्रीय एकतेची संकल्पना मांडली, जिथे हिंदू आणि मुस्लिम यांनी भारतीयत्वाच्या छत्राखाली एकत्र यावे. त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्याला प्रोत्साहन दिले; परंतु मुस्लिम लीगच्या वेगळेपणाच्या मागणीला विरोध केला. त्यांचा विश्वास होता की, सर्व भारतियांनी प्रथम भारतीय म्हणून एकत्र यावे, मग ते कोणत्याही धर्माचे असोत. आंबेडकरांनीही आपल्या लेखनातून आणि भाषणांतून समानतेचा आणि बंधुत्वाचा पुरस्कार केला. त्यांनी म्हटले, “प्रथम भारतीय, शेवटी भारतीय, भारतीयाच्या पलीकडे काही नको.” त्यांनी इस्लाममधील काही सामाजिक रूढींवर टीका केली, जसे की, पडदा प्रथा आणि बहुपत्नीत्व, परंतु हिंदू आणि मुस्लिम समाजातील सामाजिक सुधारणांचा आग्रह धरला, ज्यामुळे एकसंध समाज निर्माण होईल. दोघांनीही सांप्रदायिक भेदभाव नष्ट करून राष्ट्रीय एकतेवर भर दिला.
देशाच्या फाळणीच्या मुद्द्यावर सावरकर आणि आंबेडकर यांचे विचार काही प्रमाणात एकमेकांना पूरक होते. सावरकरांनी मुस्लिम लीगच्या ‘पाकिस्तान’ मागणीला कडाडून विरोध केला आणि अखंड भारताची संकल्पना मांडली. त्यांचा असा युक्तिवाद होता की, फाळणीमुळे भारताची एकता आणि सामर्थ्य कमकुवत होईल. आंबेडकरांनी आपल्या थॉट्स ऑन पाकिस्तान (१९४०) या पुस्तकात मुस्लिम लीगच्या मागणीचे विश्लेषण केले. त्यांनी फाळणीला थेट पाठिंबा दिला नाही, परंतु ती अपरिहार्य असल्यास हिंदू आणि मुस्लिम बहुसंख्य क्षेत्रे स्पष्टपणे वेगळी करावीत, अशी भूमिका मांडली. त्यांनी पंजाब आणि बंगालच्या सीमांचे पुनर्गठन सुचवले, जेणेकरून सांप्रदायिक तणाव कमी होईल. दोघांनीही काँग्रेसच्या अस्पष्ट आणि ढोंगी धोरणांवर टीका केली, ज्यांनी फाळणीला अप्रत्यक्षपणे खतपाणी घातले. आंबेडकरांनी म्हटले की, गांधी आणि काँग्रेस मुस्लिमांच्या बाबतीत गोलमोल बोलतात, तर सावरकरांचे विचार स्पष्ट होते.
सावरकर आणि आंबेडकर यांचे कार्य वेगवेगळ्या क्षेत्रांत असले, तरी त्यांचे ध्येय राष्ट्रीय एकता, सामाजिक समता आणि मानवी हक्कांचे संरक्षण हेच होते. काँग्रेसच्या सततच्या विरोधानंतरही त्यांनी आपली ध्येये अटल ठेवली. आज त्यांच्या साम्यतेचा अभ्यास समाजाला प्रेरणा देतो आणि एकजुटीने पुढे जाण्याचा संदेश देतो. (Ambedkar Jayanti 2025)
हेही पहा –
Join Our WhatsApp Community