23 ऑगस्टच्या संध्याकाळी चांद्रयान-3 चंद्रावर उतरणार आहे. हजारो वर्षांपासून चंद्र हा जगभरातील संस्कृतींमध्ये जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. जेव्हा मनुष्य आदिम मानवापासून सामाजिक प्राणी बनण्याच्या मार्गावर होता, तेव्हापासून चंद्र त्याच्यासाठी वेळ मोजण्याचे साधन आहे. ऋग्वेद आणि शतपथ ब्राह्मण हे दोन ग्रंथ सांगतात की, हजारो वर्षांपासून चंद्र मानवासाठी वेळ मोजण्याचे साधन आहे. जेव्हा वेळ मोजण्याचे कोणतेही साधन नव्हते, तेव्हा चंद्राची घट आणि वाढ होण्याच्या स्थितीवरून दिवस आणि महिन्यांचा अंदाज लावला जात असे. महिन्याची गणना 15 दिवस अमावस्या आणि 15 दिवस पौर्णिमा अशा दोन बाजू एकत्र करून केली जाते, ज्याला चंद्रमास म्हणजेच चंद्राचा महिना म्हणतात.
आजही भारतीय ज्योतिषशास्त्रात, हिंदू कॅलेंडर केवळ चंद्र महिन्यापासून बनवले जाते. सर्व तिथी सण यावरून ठरवले जातात. नासाच्या अहवालानुसार, अश्मयुगातील फ्रान्स आणि जर्मनीच्या गुहांमध्ये राहणाऱ्या सुरुवातीच्या मानवांनी 32,000 वर्षांपूर्वी चंद्राच्या हालचालींचा अभ्यास करून पहिले कॅलेंडर तयार केले. त्यात भारतातील सर्वात अचूक गणिते आहेत. चीन आणि अरब देशांनीही भारताकडून चंद्रावरून कॅलेंडर बनवायला शिकले आहे.
जर्मन अभ्यासक प्रा. मॅक्स म्युलर यांनी त्यांच्या “इंडिया- व्हॉट कॅन इट टीच अस” या पुस्तकात लिहिले आहे, ज्योतिष, आकाश आणि नक्षत्रांबद्दल जाणून घेण्यासाठी भारत इतर कोणत्याही देशाचा ऋणी नाही, त्याने स्वत:चा शोध लावला आहे. त्यांनी लिहिले आहे की, चंद्र हे वेळ मोजण्याचे पहिले साधन होते. सूर्योदयानंतर नक्षत्र आणि तारे पाहणे किंवा अंदाज करणे कठीण होते. भारतीय विद्वानांनी चंद्राच्या आधारे दिवस, पक्ष, महिना आणि वर्ष मोजले. चंद्राच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांचा विचार करून आकाश 27 नक्षत्रांमध्ये विभागले गेले. मूळ ज्योतिषशास्त्राच्या घटकाचा उगम हजारो वर्षांपूर्वी भारतातच झाला.
वेळेचा हिशेब भारतातूनच चीन आणि अरबस्तानपर्यंत पोहोचला
भारताव्यतिरिक्त चीन आणि अरब देशांमध्येही वेळ मोजण्याचे पहिले साधन चंद्र होते. हिजरी संवत कॅलेंडरमध्येही चंद्रावरून महिने मोजले गेले आहेत. शेकडो वर्षांपूर्वी, अरब देशांमध्ये दिवसांऐवजी चंद्राच्या रात्रीच्या संख्येनुसार वेळ ठरवली जात असे. मुघल काळातही अनेक कामांसाठी चंद्ररात्रीचा उल्लेख आढळतो. चंद्र आणि नक्षत्रांची ही गणना भारतातूनच चीन आणि अरब देशांमध्ये पोहोचली.
वेद आणि पुराणातील चंद्र
चंद्रावरून कालचक्राचे निर्धारण
ऋग्वेदातील पहिल्या मंडलातील ८४ व्या सूक्त मंत्रात चंद्र स्वयंप्रकाशित नाही असे सांगितले आहे, या तत्त्वाला मंत्रात पुष्टी मिळते. यातील 105 व्या सूक्तात चंद्र आकाशात गतिमान असून रोज फिरत राहतो असे सांगितले आहे. अत्रेय ब्राह्मण ग्रंथानुसार, वैदिक कालखंडातील तिथी चंद्राच्या उदय आणि अस्त यावरून निश्चित केल्या जात होत्या. चंद्र स्वतः महिन्याला तिथीसह शुक्ल आणि कृष्ण पक्षात विभागतो. तैत्तिरीय ब्राह्मणात असे सांगितले आहे की चंद्राचे एक नाव पंचदश आहे. जो 15 दिवसात क्षीण होतो आणि 15 दिवसात पूर्ण होतो.
यानंतर ऋतूंबद्दल बोलताना अथर्ववेदाच्या १४व्या कांडातील पहिल्या सूक्तात चंद्रापासूनच ऋतू निर्माण होतात असे सांगितले आहे. चंद्रामुळे ऋतू बदलतात असे वेदांमध्ये सांगितले आहे. दुसरीकडे, चंद्राच्या प्रभावामुळे 13 महिने पूर्ण होतात, ज्याला अधिकामास म्हणतात. वाजस्नेयी संहितेत या गोष्टीचा उल्लेख आहे. शतपथ ब्राह्मणात असे म्हटले आहे की पृथ्वीवर उगवणाऱ्या वनौषधींचा आणि वनस्पतींचा रस चंद्रातूनच येतो. देवता जो सोम रस पितात त्याबद्दल ऋग्वेदात म्हटले आहे की, सोम नावाचा लता चंद्रापासूनच रस बनवतो. सोमाचा भाग चंद्र वर्तुळातून देवतांपर्यंत पोहोचतो. देवगण चंद्रातूनच सोमपान करतात.