आचार्य जानकीवल्लभ शास्त्री (Poet Acharya Janakivallabh Shastri) हे हिंदी आणि संस्कृत भाषेतील कवी, लेखक आणि समीक्षक होते. आचार्य जानकीवल्लभ शास्त्री यांचा जन्म बिहारमधील गया जिल्ह्यातील इमामगंज जवळच्या मगरा गावात झाला. त्यांना २०१० साली ‘पद्मश्री पुरस्कार’ प्रदान करण्यात आला होता. पण त्यांनी तो पुरस्कार स्वीकारण्यास नकार दिला होता. याआधीही १९९४ मध्ये त्यांनी पद्मश्री पुरस्कार स्वीकारला नव्हता. उत्तर प्रदेश सरकारने त्यांना भारत ‘भारती’ पुरस्काराने सन्मानित केले होते.
आचार्य जानकीवल्लभ शास्त्री यांचे काव्यविश्व खूप वैविध्यपूर्ण आणि खूप विस्तृत आहे. हिंदी कवितांच्या वाचकांकडून ज्यांना खूप आदर आणि सन्मान मिळाला अशा मोजक्या कवींपैकी आचार्य जानकीवल्लभ शास्त्री हे एक आहेत. सुरुवातीला त्यांनी संस्कृतमध्ये कविता लिहिल्या. त्यानंतर ते तत्कालीन महान कवी निराला यांच्यापासून प्रेरणा घेऊन हिंदी भाषेतही कविता लिहू लागले. १९४० सालच्या दशकात अनेक छंदोबद्ध कथा त्यांनी लिहिल्या. या कविता आचार्यजींच्या ‘गाथा’ या संग्रहात संकलित करून ठेवलेल्या आहेत. याशिवाय त्यांनी अनेक काव्यात्मक नाटके रचली. तसेच ‘राधा’ नावाच्या उत्कृष्ट महाकाव्याची रचना केली. तरीसुद्धा शास्त्रीजींची सृजननशील प्रतिभा त्यांच्या गाण्यांतून आणि गझलांमधून उत्कृष्ट स्वरूपात प्रकट होते.
(हेही वाचा – PM Modi Criticizes Congress : नेहरु भारतियांना आळशी, कमी अक्कल असलेले समजत; पंतप्रधान मोदी लोकसभेत आक्रमक)
आचार्यजींनी या क्षेत्रात नवनवीन प्रयोग केले. त्यामुळे हिंदी गाण्याची व्याप्ती मोठ्या प्रमाणात वाढली. तसे पाहता त्यांनी प्रयोग करण्याच्या नावाखाली ताल, यमक यांच्याशी खेळ केले नाहीत. श्लोकांवरची त्यांची पकड इतकी जबरदस्त होती की यमक आचार्यजींच्या कवितेत इतक्या सहजपणे येतात. लेखाच्या सुरुवातीला उल्लेख केल्याप्रमाणे २६ जानेवारी २०१० साली भारत सरकारने त्यांना ‘पद्मश्री’ पुरस्कार देऊन सन्मानित केले होते. पण शास्त्रीजींनी तो पुरस्कार नाकारला. ७ एप्रिल २०११ साली जानकीवल्लभ शास्त्री यांनी मुझफ्फरपूरच्या निराला निकेतनमध्ये अखेरचा श्वास घेतला. त्यावेळी त्यांचे वय ९८ वर्षे होते.
आचार्य जानकीवल्लभ शास्त्री यांचे साहित्य पुढीलप्रमाणे:
काव्यसंग्रह – बाललता, अंकुर, उन्मेष, रूप-अरूप, तीर-तरंग, शिप्रा, अवंतिका, मेघगीत, गाथा, प्यासी-पृथ्वी, संगम, उत्पलदल, चंदन वन, शिशिर किरण, हंस किंकिणी, सुरसरी, गीत, वितान, धुप्तरी, बंदी मंदिरम.
महाकाव्य – राधा.
संगीतकार – पाषाणी, तमसा, इरावती
नाटके – देवी, जीवन, माणूस, निळा तलाव.
कादंबरी – एक किरण: शंभर फ्रॅकल्स, दोन पेंढ्यांचे घरटे, अश्वबुद्ध, कालिदास, चाणक्यशिखा (अपूर्ण).
कथासंग्रह – कानन, अपर्णा, लीला कमल, सत्यकम, बांबूचा घोळका.
ललित निबंध – मन की बात, जी विकली जाऊ शकली नाही.
आठवणी – अजिंठ्याच्या दिशेने, निरालाची पत्रे, स्मृती के वातायन, नाट्यसम्राट पृथ्वीराज कपूर, हंस-बालाका, कर्म क्षेत्र मारू क्षेत्र, अंकहा निराला
समीक्षण – साहित्यिक तत्त्वज्ञान, त्रयी, प्राच्य साहित्य, स्थायी भावना आणि समकालीन साहित्य, चिंताधारा
संस्कृत कविता – काकली
गझल संग्रह – सुने कौन नगमा
हेही पहा –