Tata Group : जमशेटजी टाटांनी कसा उभा केला टाटा समुहाचा डोलारा?

• ऋजुता लुकतुके

देशाच्या जडणघडणीत तिथले उद्योगधंदे मोठी भूमिका बजावत असतात. एखादा उद्योग उभा राहतो, त्यातून लोकांना रोजगार मिळतो, त्यावर लोकांचं घर चालतं आणि देशाचीही अर्थव्यवस्था उभी राहते. देशाचा आर्थिक-सामाजिक विकास घडून येतो. एखादा उद्योग कसा सुरू होतो या मागेही कहाणी असते. एका व्यक्ती किंवा कुटुंबाचं द्रष्टेपण असतं आणि त्याने सोसलेले कष्ट असतात. अगदी स्वातंत्रपूर्व काळापासून भारतात उभ्या राहिलेल्या अशाच काही उद्योगांच्या गोष्टी या मालिकेत आपण रंजकपणे जाणून घेणार आहोत. तर मग आज उद्योगाची कूळकथामध्ये पहिल्या पर्वात पाहूया जमशेटजी टाटांनी कसा उभा केला टाटा उद्योग समुहाचा डोलारा… (Tata Group)

(हेही वाचा – Suicide : विक्रोळीत ‘एक दुजे के लिए’; प्रेमीयुगुलाची एक्सप्रेससमोर उडी घेत आत्महत्या)

जमशेटजी टाटा ज्यांनी टाटा समुहाचा पाया रचला

टाटा कुटुंबीय गुजरातच्या नवसारी गावातलं एक धार्मिक पारसी कुटुंब. त्यांच्या कित्येक पिढ्यांनी तोपर्यंत पारसी धर्मगुरू म्हणून काम पाहिलं होतं. टाटांचं मूळ आडनावही दस्तूर-म्हणजे पारशी धर्मगुरू. हे नाव टाटा कधी झालं याचीही एक मजेशीर कहाणी आहे. जमशेटजी टाटा ज्यांनी टाटा समुहाची मुहूर्तमेढ रोवली, त्यांचे वडील नुसरवानजी टाटाही नवविचारांचे होते आणि त्यांनीच कुटुंबाला नवसारीहून मुंबईला आणलं. पण, ते डोक्याने भडक होते. दस्तूर म्हणून गावांत मान होता आणि त्याचा वापर नुसरवानजी लोकांवर करायचे. गृहस्थ मनाने चांगला होता. पण, चिडला की, सगळ्यांवर आगपाखड. ‘डोकं गरम असलेल्या’ व्यक्तीला गुजरातीत ‘टाटा’ असं म्हणतात आणि त्यातूनच छोट्या नवसारीत त्यांचं उपनाम पडलं टाटा. तेच नाव पुढच्या सगळ्या पिढ्यांना मिळालं आणि त्यांनी ते मिरवलं.

नुसरवानजी, मुंबईत आलेले पहिले टाटा. इथं त्यांनी छोट्या प्रमाणावर एक ट्रेडिंग फर्म स्थापन केली. आपला मुलगा जमशेटजी वयात आला म्हणजे १४ वर्षांचा झाला तेव्हा नुसरवानजी यांनी त्याला नवसारीहून मुंबईत आणलं आणि एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये शिक्षणासाठी दाखल केलं. नवसारीच्या झोपाळू शहरातून हा तरुण मुंबईनगरीत दाखल झाला. कॉलेजमध्ये नवीन शिक्षण, नवीन विचार आणि महत्त्वाचं म्हणजे जगभरातील नवीन वाङ्मय त्याच्यासमोर पंधराव्या वर्षी खुलं झालं. या सगळ्याचीच त्याला आवड होती. पाश्चात्य देश आणि तिथलं वातावरण, आधुनिकता याबद्दल कुतुहल होतं. एलफिन्स्टनमधून १८५८ मध्ये ते ग्रीन स्कॉलर म्हणजे पदवीधर झाले तेव्हा त्यांचं मन चक्क साहित्य आणि नवमतवाद यांच्यात रमत होतं. (Tata Group)

(हेही वाचा – Delhi Assembly Election : माजी मुख्यमंत्री आणि माजी मुख्यमंत्र्याच्या मुलांमध्ये प्रतिष्ठेची लढत)

एकीकडे स्वातंत्र्यलढा, दुसरीकडे उद्योगाची मुहूर्तमेढ

पण, वाचनाच्या आवडीमुळेच त्यांना नवनवीन गोष्टी कळत होत्या. वडिलांबरोबर त्यांच्या व्यवसायात मदत करताना पाश्चात्य देशातील आर्थिक विकास त्यांना कळत होता. तो काळही त्यासाठी समजून घ्यायला पाहिजे. जमशेटजी टाटांचा जन्म ३ मार्च १८३९. ते मुंबईत आले १८५३ मध्ये. ५८ मध्ये ते पदवीधर झाले तेव्हा १८५७ चा स्वातंत्र्यलढा नुकता कुठे संपला होता. ब्रिटिशांनी ते युद्ध केवळ सैनिकांचं बंड म्हणून उडवून लावलं होतं. पण, लोकांच्या मनात परकीयांबद्दल जनमत तयार होत होतं. किंबहुना झालेलं होतं. भारतीयांकडे पुरेशी साधनं मात्र नव्हती.

तरुण जमशेटजी यांना परिस्थितीची कल्पना येत होती. वाचनामुळे त्यांना हे माहीत होतं की, युरोप आणि अमेरिकेत औद्योगिक क्रांतीला सुरुवात १७६० मध्येच सुरुवात झाली होती आणि १८५०-६० च्या दशकातही युरोपात नवनवीन बदल घडत होते. खासकरून इंग्लंडमध्ये मोठमोठे कारखाने उभे राहत होते. बहुतेक मानवी काम यंत्र करत होती, वीज आली होती, कारखाने स्वयंचलित होत होते. विज्ञान क्षेत्रात शोध लागत होते आणि यातून युरोपची भरभराट होत होती. शिवाय वसाहतवादी वृत्तीमुळे आशिया आणि आफ्रिकेतून तिथली कपास, ज्यूट, रबर आणि इतर नैसर्गिक साधन सामुग्री युरोपात लुटून नेऊन तिच्यावर आधुनिक पद्धतीने संस्करण करून तयार माल पुन्हा आशियातच विकला जात होता. त्यातून हे देश आर्थिक प्रगती करत होते आणि भारत गरिबीच्या गर्तेत ढकलला जात होता.

ईस्ट इंडिया कंपनी जाऊन ब्रिटिशराज आलं पण, भारतासाठी परिस्थिती तीच राहिली आणि जमशेटजी टाटातील द्रष्ट्या उद्योजकाने स्वप्न पाहिलं ही परिस्थिती बदलण्याचं. भारतात भारतीय उद्योग सुरू करायचे आणि त्यातून आर्थिक विकास आणि जनकल्याणही साध्य करायचं असं त्याचं स्वप्न होतं. कोलकाता तोपर्यंत भारतातील आघाडीचं उद्योगकेंद्र होतं आणि नाही म्हणायला उद्योजकतेचे वारे भारतात पोहोचलेले होते. १८५४ मध्ये कोलकाता इथं ज्यूटवर आधारित पहिला कापड कारखाना उभा राहिलेला होता. जमशेटजींना संघटित उद्योग हवे होते. (Tata Group)

(हेही वाचा – Share Market Fall : शेअर बाजारातील पडझडीचा अंबानी, अदानी यांना फटका; १,२५,००० कोटींचा चुराडा)

पहिली कापड गिरण

जमशेटजींच्या वडिलांची छोटी पतपेढी होती आणि ट्रेडिंगचा व्यवसाय होता. ९ वर्षं त्यांच्याबरोबर राहिल्यावर जमशेटजींनी २१,००० रुपयांच्या भांडवलावर स्वत:ची ट्रेडिंग कंपनी सुरू केली आणि सगळ्यात आधी युरोपचा दौरा केला. इंग्लंडमध्ये जाऊन मँचेस्टरमधील कापड गिरण्या स्वत: पाहिल्या. भारतात जिथे कापूस पिकतो, तिथेच या कारखान्यांना जास्त संधी आहे, असं त्यांचं मत बनलं आणि परत येऊन १८६९ मध्ये त्यांनी मुंबईच्या चिंचपोकळीत अलेक्झांड्रा मिल ही तेल गिरणी विकत घेऊन तिथं आपली पहिली कापड गिरण उघडली. ते वर्ष होतं १८६९. अल्पावधीतच हा प्रयोग यशस्वी झाला. पण, दोनच वर्षांत जमशेटजींनी ही गिरण एका स्थानिक कपास उद्योजकाला भरपूर नफ्यात विकली आणि पुन्हा काय केलं असेल तर इंग्लंड गाठलं. असं करायचं त्यांनी आधीच ठरवलेलं होतं. अलेक्झांड्रा गिरणीचा अनुभव आता ते व्यापक स्वरुपात वापरणार होते.

यावेळच्या दौऱ्यात त्यांनी मँचेस्टरमध्ये गिरणी कशी चालवतात त्यासाठी कुठली यंत्रसामुग्री वापरतात याचा सखोल अभ्यास केला आणि हा अनुभव घेऊन ते भारतात परतले. मुंबई बेट ब्रिटिशांकडे गेल्यानंतर तेव्हाच ते स्वप्ननगरी बनलं होतं. त्यामुळे कुठलाही नवीन उद्योग करायचा तर तो मुंबई असं तेव्हाचं व्यापारी समाजाचं गणित होतं. पण, जमशेटजींनी त्यालाच छेद दिला. त्यांना नवीन गिरण अशा जागी उभी करायची होती, जिथे कापूस जवळच बनत असेल. ते ठिकाण रेल्वेनं जोडलं गेलेलं असेल आणि कामगार वर्गही उपलब्ध होईल. शिवाय पाणी, इंधन या गरजाही भागतील. असं ठिकाण त्यांना मिळालं नागपूरला. देशाच्या मध्यवर्ती ठिकाणी मग टाटांची पहिली एम्प्रेस मिल ही स्वयंपूर्ण गिरण उभी राहिली. जमशेटजींची गुंतवणूक होती दीड लाखांची. १८७७ चं ते वर्ष होतं. इंग्लंडमध्ये क्वीन व्हिक्टोरिया यांचा राज्याभिषेक त्याच वर्षी झाला होता आणि त्या भारताच्या एम्प्रेस बनल्या होत्या. म्हणून या गिरणीचं नाव होतं एम्प्रेस मिल. (Tata Group)

(हेही वाचा – D Gukesh : हरिकृष्णावरील विजयासह डी गुकेश टाटा स्टील बुद्धिबळ स्पर्धेत संयुक्तरित्या अव्वल)

काळाच्या पुढे असलेले टाटा

जमशेटजी तेव्हा ३७ वर्षांचे होते. कारखाना उभा करताना जमशेटजींना आजूबाजूच्या परिसराचं आणि कामगारांच्या कल्याणाचं भान होतं. म्हणूनच त्यांनी गिरणीत कामगार आणि त्यांच्या कुटुंबासाठी योजना सुरू केल्या. पुरुष आणि स्त्रियांसाठी वेगवेगळे दवाखाने सुरू केले, कामगारांसाठी भविष्यनिर्वाह वेतन सुरू केलं. त्यांना विरंगुळ्यासाठी जागा गिरण परिसरात तयार केल्या आणि या बाबतीत ते अगदी युरोपच्याही पुढे होते. कारण, ग्रॅच्युइटी आणि सेवा निवृत्तीनंतरचे लाभ देणारी टाटा ही पिहिली कापड गिरण आहे.

ही गिरण सुरू झाल्यानंतरही जमशेटजींना थांबायचं नव्हतं. पुढील योजना तयार होत्या. १८८० ते १९०४ जेव्हा त्यांचं निधन झालं, ते तीन नवीन प्रकल्पांवर काम करत होते. सर्वांगीण आर्थिक विकास साध्य करायचा असेल तर देशात लोह व पोलाद कंपनी उभी राहिली पाहिजे, देशात स्वत:चा वीज निर्मिती प्रकल्प उभा राहिला पाहिजे आणि नवउद्योजक, आधुनिक पिढी घडवायची असेल तर अद्ययावत शास्त्रीय विद्यापीठ उभं राहिलं पाहिजे ही त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. जगभरात झालेल्या औद्योगिक क्रांतीने भारताला मात्र बगल दिली, याचं शल्य त्यांना होतं आणि भारताचा विकास आता जनतेला स्वत:ला घडवून आणावा लागेल याची कल्पना त्यांना आली होती.

त्यावरच ते काम करत राहिले. त्यांच्याबरोबर या प्रकल्पावर त्याचा मुलगा दोराब आणि भाचा आरडी टाटा काम करत होते. दुर्दैवाने यातील एकही प्रकल्प जमशेटजी जीवंत असताना उभा राहू शकला नाही. कारण, त्यांच्या इतकं द्रष्टेपण नसलेल्या समाजात आणि परकीय सत्तेत असताना समोर अडचणी अनंत होत्या. कारखान्याच्या निमित्ताने पश्चिम बंगालमध्ये एक गाव वसवायचं आणि ते स्वयंपूर्ण करायचं हे जमशेटजींनी नक्की केलं होतं. त्यासाठी त्यांनी पश्चिम बंगालमध्ये साकची गावात कारखान्याच्या जागी असलेलं मोठं जंगल एका रात्रीत कापून जागा साफ करून घेतली होती.

प्रतिकूलता इतकी होती की, एक ब्रिटिश अधिकारी सर फ्रेडरिक अपकॉट म्हणाले होते, ‘टाटांनी या प्रकल्पातून पोलाद निर्मिती केली तर तो प्रत्येक पोलादाचा तुकडा मी खाईन.’ संकटं खरंच आली. पण, शेवटी दोराब आणि आरडी यांनी १९१२ मध्ये पोलाद प्रकल्प देशाचा पहिला, प्रत्यक्षात आणलाच. तेव्हा सर फ्रेडरिक कुठे होते कोण जाणे. (Tata Group)

(हेही वाचा – जेपीसीने Waqf विधेयकाला दिली मंजुरी; किती केल्या आहेत सुधारणा?)

असं उभे राहिले ताज

हळू हळू टाटा हायड्रो-इलेक्ट्रिसिटी प्लांटही उभा राहिला आणि टाटांनी हुशार विद्यार्थ्यांसाठी टाटा स्कॉलरशिपही सुरू केली. या पैशातून अनेक मुलांचं शिक्षण पूर्ण झालं आहे. तर टाटांच्या प्रयत्नांतूनच इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सेस उभी राहिली. जमशेटजींच्या हयातीत त्यांची दोन स्वप्न पूर्ण झाली. अत्याधुनिक कापड गिरण आणि ताज हॉटेल. असं सांगतात की, जमशेटजी एकदा मुंबईत वॉटसन हॉटेलमध्ये गेले असताना त्यांना हे हॉटेल फक्त ब्रिटिशांसाठी आहे असं म्हणत तिथल्या रखवालदारांनी उठवलं होतं. या उद्योजकाने त्यातून प्रेरणा घेतली ती मुंबईत हॉटेल ताज उभं करण्याची. खरंतर पारशी समाजातील स्त्रियांनीही त्यांना हिणवलं की, तू काय भटारखाना सुरू करणार का?

पण, असा प्रश्न विचारणाऱ्यांना जमशेटजींची दृष्टी नव्हती. कारण, जमशेटजींनी भटारखाना नाही तर गेट वे ऑफ इंडियासमोर मुंबईतील पहिली वीजेवर चालणारी एक देखणी आलिशान वास्तू उभी केली होती. त्या काळात १९०३ मध्ये तिच्यावर ४.२१ कोटी रुपये खर्च झाले होते. या हॉटेलमध्ये अमेरिकन पंखे होते, जर्मन लिफ्ट होत्या, टर्किश बाथरुम होत्या आणि इंग्लिश बटलर होते. आज या वास्तूने शंभरी पूर्ण केली तरी या जमशेटजींनी बसवलेल्या गोष्टी बदलाव्या लागलेल्या नाहीत, इतक्या त्या काळाच्या पुढे होत्या.

तीन गोष्टींवर जमशेटजींचं प्रेम होतं. त्यांना घडवणारं शहर मुंबई, प्रवास आणि नवविचार. या तीनही गोष्टी एकमेकांना पूरक आहेत असं त्यांचं म्हणणं होतं. आणि एकदा निर्धार केलेली गोष्ट तडीस न्यायची, त्यासाठी चिकाटीने सतत प्रयत्न करायचे हा त्यांचा स्वभाव होता. १९०४ मध्ये जर्मनीत त्यांचं निधन झालं. पण, त्यांचा मुलगा दोराब आणि आरडी टाटा यांनी त्यांची स्वप्न पुढे पूर्ण केली. ती कशी ते पुढील भागात बघूया. (Tata Group)

हेही पहा –